Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΣ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΞΕΝΑΚΗ

Όπως ξέρουμε, ο Κωνσταντίνος Ξενάκης κινείται σε διεθνή χώρο.

Γύρω σ΄το 60 στο Salon de la jeune Sculpture στο Παρίσι τοποθέτησε ένα ανάλαφρο έργο του ψηλά σ΄ένα δέντρο.

Ήτανε η πιο θαρραλέα πράξη ανάμεσα σε σειρά έργων.

Είναι επίσης γνωστές οι σημαντικές εκθέσεις του στην Αθήνα.

Μια από αυτές στο παλαιό κτίριο του Ινστιτούτου Γκαίτε, οδός Ομήρου, εξέθετε σειρά από κινητικά έργα (που πρώτη φορά βλέπουμε στην Αθήνα) και συγχρόνως στον υπαίθριο χώρο του κτιρίου, εγέμισε περίπου 200 τ.μ. με πλήθος ανεστραμμένων κώνων που τοποθετούνται από τους τροχονόμους.

Και σε μια στιγμή ξαφνικά ένα τεράστιο νέφος εγέμισε την ατμόσφαιρα από τον καπνό που έβγαινε από τους κώνους των τροχονόμων (έντονη διαμαρτυρία ενάντια στη μόλυνση της ατμόσφαιρας).

Σήμερα στο χώρο της  Diana gallery έχουμε επίσης έναν άθλο.

Θα αναφερθώ σε μερικά από τα πολλά πνευματικά ευρήματα.

Εκτός από τις μεταμορφώσεις των πιο κοινών ασήμαντων καθημερινής χρήσης αντικειμένων (ρολά χαρτιού και άλλα) με την επένδυση γραφής ποιότητας αυτά μεταμορφώνονται σε αισθητικά αντικείμενα και κάποτε με μια διακριτική ειρωνεία.

Επίσης είναι συγκλονιστικοί οι μεγάλων διαστάσεων πίνακες. Εκεί η γραφή από το βαθύ σκοτεινό μαύρο ξεχύνεται σε μικροσκοπικά σχέδια ίσως και σύμβολα με μια απίθανη ευαισθησία και σε μια αρμονική διαβάθμιση οι αρχικοί μαύροι τόνοι, διαμορφώνονται σε φωτεινή άσπρη επιφάνεια.

Ένα νέφος μεγάλης διαφάνειας από μικροσκοπικά σχέδια που συγκρούονται απρόοπτα στους ανερχόμενους προς το φως τόνους, έτσι ώστε να φαίνεται σαν απόσπαση κομματιού από την μεγάλη ανερχόμενη στήλη.

Με το βίαιο αυτό πέρασμα του ανάλαφρου νέφους έχουμε τελικά την αίσθηση ενός δραματικού στίγματος.

7-3-2002
Γ. Ζογκολόπουλος

Κατά την ανάλυση των δομικών στοιχείων ενός πράγματος, υλικού ή ιδεατού, μιας κατάστασης, μιας διαδικασίας, κ.λ.π. ο νους προσλαμβάνει τα στοιχεία αυτά ως σημεία, τα οποία οργανώνει  με τέτοιο τρόπο ώστε να  μπορέσει να κατασκευάσει μια

νοητή εικόνα του πράγματος, της κατάστασης ή της διαδικασιας. Οι ομοιομορφισμοί μεταξύ δομής και εικόνας επιτρέπουν την κατασκευή νοητικών απεικονίσεων διαμέσου συμβολων, γλωσσων, κωδίκων, κ.ο.κ.

Αυτή η δυνατότητα μετασχηματιστικής μετάβασης από μια δομική διάταξη σε μια άλλη, της ίδιας η όμοιας νοηματικής βαρύτητας, δηλαδή αναγωγής δομών σε άλλες δομές, ανάλογα με τον βαθμό και την τάξη γειτνίασής τους, εξηγεί κατά κάποιον τρόπο, πως παράγονται από τους δομικούς ομοιομορφισμούς οι πολυμορφικές ποικιλότητες των δομών του λόγου, της τέχνης, των τρόπων ζωής, και γενικά των πολιτισμικών μορφωμάτων.

Θεωρώ το έργο του Ξενάκη ως το κατ΄ εξοχήν παράδειγμα αυτής της διαδικασίας.

Η ζωγραφική του είναι ακριβώς ένας μετασχηματισμός υπαρκτών δομών και κωδίκων σε εικαστικές δομικές διατάξεις που απεικονίζουν τη μετάβαση από μια υλική – βιωματική τάξη, σε μια τάξη εννοιολογική. Η αφαιρετική δύναμη του έργου του οδηγεί στην απεικόνιση της δομής δομών και κωδίκων και συνιστά μια νέα, αυτοτελή, πρωτότυπη και πρωτόγνωρη νοηματοδοτική προσέγγιση του κοσμικού περίγυρου αλλά και της ίδιας της τέχνης.

Θ.Κ. 

Ξενάκης, ΤΟ ΒΗΜΑ, 18.9.2011

Γραφή μιας γλώσσας ανύπαρκτης σε μορφή σημάτων και σημείων αυθαίρετων έως πρωτόγονων που όμως θεμελιώνουν μια πρωτόγνωρη επικοινωνιακή διάσταση πέρα από τα συμβατικά όρια της τρέχουσας κανονιστικής συγκυρίας, διάσταση που συν-ακόλουθα ορίζει μιαν αισθητική-εικαστική προσέγγιση της ανθρώπινης συνθήκης.

Θανάσης Κιτσόπουλος

Ο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΞΕΝΑΚΗΣ ΚΑΙ Ο ΚΩΔΙΚΑΣ ΤΟΥ ΔΡΟΜΟΥ

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ακόμη και ο τίτλος της έκθεσης, Κώδικας του Δρόμου, προσανατολίζει ακόμη και τον απλό θεατή για το χαρακτήρα των αναζητήσεων του Κωνσταντίνου Ξενάκη. Αφού του δίνει κανόνες στοιχεία, για την κατανόηση όχι μόνο της καλλιτεχνικής του πορείας, αλλά και της ίδιας της ζωής του γνήσιου και προικισμένου αυτού δημιουργού. Γιατί όλα είναι δρόμος για την ολοκλήρωση των αναζητήσεων και την επιβολή καθαρά προσωπικών διατυπώσεων σε έργα που διακρίνονται για την ποι­ότητα και την εκφραστική των αλήθεια. Έτσι χωρίς φυσικά να είναι αναδρομική η έκθε­ση Κώδικας του Δρόμου, μας δίνει όλα τα χαρακτηριστικά στάδια της πορείας του, τις περιπλανήσεις του και τις προσπάθειες του, σε όλες τις θεματογραφικές περιοχές και κάθε κατηγορίας στυλιστικές κατευθύνσεις, από τις παραδοσιακές στις πιο προχωρη­μένες στα Περιβάλλοντα, τις Κατασκευές, τα Δρώμενα και αυτές στις οποίες αξιοποι­ούνται ακόμη και οι δυνατότητες της σύγχρονης τεχνολογίας και των ηλεκτρονικών μέσων. Ιδιαίτερα μας επιτρέπει να πλησιάσουμε και τα καθοριστικά προβλήματα των εργασιών του Ξενάκη, που είναι αυτά της οργάνωσης και διαμόρφωσης του χώρου, που συνδέονται με τον Κώδικα του Δρόμου, αλλά και της σύνθεσης βασικών χαρακτη­ριστικών όλου του πολιτιστικού παρελθόντος του κόσμου, σε μια νέα ενότητα με τις κατακτήσεις του παρόντος.

Με πατέρα με καταγωγή από τη Χίο και μητέρα από την Κεφαλλονιά ο Κωνσταντί­νος Ξενάκης που γεννήθηκε στο Κάιρο το 1931, όπου άρχισε και σπουδές σχεδίου και συνέχισε στο Παρίσι και το Βερολίνο, ήταν φυσικό το να επιδιώξει να συνδυάσει στις αναζητήσεις χαρακτηριστικά των αρχαίων πολιτισμών αλλά και προσπάθειες της επο­χής μας. Και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι καθοριστικό ρόλο θα παίξουν τα παιδικά του βιώματα στην Αίγυπτο και η επαφή του με τον αιγυπτιακό, τον ελληνικό και τον αρα­βικό κόσμο και στη συνέχεια η μαθητεία του και η εργασία του σε μεγάλα ευρωπαϊκά κέντρα, όπως το Παρίσι και το Βερολίνο. Ακόμη σημαντικό ρόλο θα παίξει αργότερα και η επαφή του με την απωανατολική τέχνη και οι επιδόσεις της αμερικάνικης, στοιχεία των οποίων θα αξιοποιήσει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Ίσως αυτή η πολλαπλότητα των αφετηριών του θα παίξει ουσιαστικό ρόλο στην ιδιαίτερη προτίμηση του στην ανά­γκη ενός κώδικα, δηλαδή των καθοριστικών σημείων που θα τον φέρουν και στις πιο γόνιμες και προσωπικές διατυπώσεις του. Στην καλλιτεχνική του δημιουργία όλων των κατηγοριών που δεν θα περιοριστεί μόνο στα σημεία, της εποχής μας, όπως τα σήμα­τα οδικής κυκλοφορίας, σημεία και κώδικες του δρόμου, αλλά και άλλων πολιτιστικών περιόδων και περιοχών, από τα αιγυπτιακά ιερογλυφικά, στα γράμματα της σουμερο-βαβυλωνιακής τέχνης, τη σφηνοειδή γραφή σε άλλα του σινοϊαπονικού κόσμου, των προκολομβιανών πολιτισμών της Αμερικής, όσο και τα κάθε είδους σημερινά. Πρόκειται για την πιο σημαντική και χαρακτηριστική διατύπωση της τέχνης σημείων που έχει εκπροσώπους σ’ όλο τον κόσμο με πιο γόνιμο και προσωπικό δημιουργό της τον Κων­σταντίνο Ξενάκη.

Ίσως στο σημείο αυτό είναι σκόπιμο να μείνουμε έστω και συνοπτικά και να σημειώ­σουμε μερικά από τα στάδια της πορείας του. Έτσι ο Ξενάκης θα ξεκινήσει τις προ­σπάθειες του στα πλαίσια του αφηρημένου εξπρεσιονισμού με χαρακτηριστικά έργα σαν το Βασανισμένος Κορμός του 1957, με το χρώμα να παρουσιάζεται σαν κινούμενη φλόγα. Για την ζωγραφική του χρησιμοποιεί μια συχνά μικτή τεχνική, με σινική μελάνη, ακρυλικά χρώματα και διάφορα υλικά. Σε έργα του του 1959 χρησιμοποιεί και στοιχεία της λυρικής αφαίρεσης, ενώ από το 1961-2 επιχειρεί να συνδυάσει τύπους του αφηρη­μένου εξπρεσιονισμού και της λυρικής αφαίρεσης. Παράλληλα σε μερικές προσπάθει­ες του μετά το 1962 και σε έργα του 1963 σημειώνουμε και την τάση του συνδυασμού τύπων του αφηρημένου εξπρεσιονισμού και της γεωμετρικής αφαίρεσης σε έργα σαν το Παρέλαση. Τώρα ακόμη διαπιστώνεται και η παρουσία της ανθρώπινης μορφής, μαζί με χαρακτηριστικά που θα τον βοηθήσουν να προχωρήσει σε ένα καθαρά προσω­πικό μορφοπλαστικό ιδίωμα. Στοιχεία όπως τα επαναλαμβανόμενα και επάλληλα θέμα­τα, τα παραστατικά και τα υπαινικτικά στοιχεία, οι συνδυασμοί κονστρουκτιβιστικών και ελεύθερων τύπων αρχίζουν να δίνουν τον τόνο. Και σύντομα θα περάσει στην φωτοκινητική τέχνη και τα Περιβάλλοντα με εργασίες στις οποίες συνδυάζεται η δημι­ουργική φαντασία και οι νέες τεχνολογίες. Έτσι μας δίνει χαρακτηριστικά έργα όπως το Ηλεκτροκινητική Κατασκευή του 1966 και το 1967 την Φωτοκινητική Κατασκευή σε Περι­βάλλον, που παρουσιάστηκαν στη Σουηδία και το Παρίσι. Σ’ αυτά σημειώνεται όλο και σαφέστερα η αξιοποίηση του ρόλου του φωτός και η επιβολή της κίνησης, που θα τον οδηγήσουν όλο και περισσότερο στην προσπάθεια να οργανωθεί ο χώρος. Το 1969 με το έργο Χώρος Σκέψης, Περιβάλλον με σημεία-Κώδικες και υπεριώδεις Ακτίνες, όπου παίζουν ρόλο οι κώνοι, ένα από τα στοιχεία που θα παίξει ρόλο σ’ όλη την μεταγενέ­στερη καλλιτεχνική του δημιουργία. Σαφέστερα την πορεία για την επιβολή ενός προ­σωπικού μορφοπλαστικού ιδιώματος έχουμε από το 1970 όταν τα σημεία-κώδικες σε συνδυασμό με την ανάγκη οργάνωσης του χώρου, παίζουν σημαντικό ρόλο. Από τώρα είναι περισσότερο φανερά τόσο η επίδραση των σπουδών του αρχιτεκτονικής, όσο και τα παιδικά του βιώματα που θα τον οδηγήσουν στην ολοκλήρωση της προσωπικής εκφραστικής του γλώσσας.

Είναι μετά το 1971 που σε χαρακτηριστικά έργα του, ο κόσμος των αιγυπτιακών ιερογλυφικών, τα γράμματα του ελληνικού, του φοινικικού και αραβικού και άλλων αλφαβήτων χρησιμοποιούνται όλο και περισσότερο. Και μετά τα Δρώμενα με ανθρώ­πινα σώματα του 1961, το 1971, σημεία γράμματα, σύμβολα τόσο της παλαιότερης παράδοσης όσο και της σύγχρονης ζωής έρχονται να παίξουν καθοριστικό ρόλο. Έτσι κοντά στα αιγυπτιακά ιερογλυφικά και τους τύπους της σφηνοειδούς γραφής, τα γράμ­ματα διαφόρων πολιτισμών αρχίζουν να παίζουν σημαντικό ρόλο και τα σύγχρονα σήματα οδικής κυκλοφορίας. Σε διάφορες ομάδες έργων του άλλοτε με την έμφαση στα γραμμικά στοιχεία και άλλοτε στο χρώμα, θέματα της γεωμετρίας και σχηματοποιημέ­να ανθρώπινα σώματα έχουμε σύνολα που επιβάλλονται για την αμεσότητα την πει­στικότητα και τον εκφραστικό τους πλούτο. Στις πιο χαρακτηριστικές εργασίες του συνδυάζεται θαυμάσια ο καθολικός και διαχρονικός χαρακτήρας των γεωμετρικών τύπων με την εσωτερική σχεδόν μυστικιστική φωνή του χρώματος και ο απροοπτικός χώρος, που πλουτίζουν με κάθε κατηγορίες εκφραστικές προεκτάσεις τα έργα του. Στις πιο σημαντικές ακόμη προσπάθειες διαπιστώνεται εύκολα ότι με τον ένα ή τον άλλο τρόπο επιβάλλεται η κίνηση σαν ανάγκη και σαν δυνατότητα αυτή να είναι και Κώδικας της πορείας, δηλαδή του ίδιου του δρόμου. Το 1972 και με τη σειρά έργων με τίτλο Ασφυξία ο Ξενάκης θα δώσει μια νέα και προχωρημένη εκδοχή των αναζητήσεων του. Με έργα της σειράς που βασίζονται άλλοτε στην έμφαση στην κίνηση και μια μεγα-λογράμματη γραφή και άλλοτε στις μικρό- γραφικές διατυπώσεις το τονισμένο κέντρο και ουσιαστικά στην διάσπαση και την επέκταση προς όλες τις κατευθύνσεις, σε σύνο­λα με τα οποία μορφοποιούνται δυνάμεις της ίδιας της ζωής. Το 1973 με έργα όπως το Μασταμπάς έχουμε μια θαυμάσια σύνθεση στην οποία συνεργάζονται εικόνες του αιγυ­πτιακού πολιτισμού με θέματα του σουμεροβαβυλωνιακου κόσμου, μαζί με σύγχρονα στοιχεία και στο οποίο χρησιμοποιείται λογική και φαντασία, το μελετημένο σχέδιο και το τυχαίο. Την ίδια χρονιά το 1973 με έργα σαν τον Πίνακα συνδυάζονται σε μια νέα ενότητα όλες οι παλαιότερες διατυπώσεις του με νέο τρόπο, ενώ σε προσπάθειες σαν το Διαδρομή πάλι του 1973 το μορφοπλαστικό λεξιλόγιο βασίζεται περισσότερο στα μικρογραφικά στοιχεία, όπως και την έμφαση στην διαγώνια οργάνωση. Ανάλογα στοι­χεία έχουμε σε έργα σαν το Μεταχημεία του 1974 στην οποία ουσιαστικό ρόλο παίζει και η κάθετη οργάνωση με τον τονισμό των καλλιγραφικών τύπων. Τώρα όλο και σαφέ­στερα είναι η επικράτηση της γλώσσας σημείων που δίνει τον τόνο με έργα διαφόρων διαστάσεων και σχημάτων, κάθετα, οριζόντια, διαγώνια, τριγωνικά και κυκλικά.

Το 1975 με έργα όπως το Άνθρωποι-Κώδικες είναι και η σχηματοποιημένη ανθρώπι­νη μορφή που χρησιμοποιείται για να πλουτίσει και με νέες εκφραστικές διαστάσεις την ζωγραφική επιφάνεια. Τώρα κοντά στα αιγυπτιακά ιερογλυφικά, τους τύπους της σφηνοειδούς γραφής και τα γράμματα και θέματα όλων των γνωστών πολιτισμών, χρησιμοποιείται και η ανθρώπινη μορφή μαζί με τα σήματα της οδικής κυκλοφορίας των καιρών μας. Βέλη και στοπ, κώνοι και διάφορα άλλα καθημερινά σήματα χρησιμο­ποιούνται στα έργα του, ζωγραφικά, κατασκευές και περιβάλλοντα για να εκφράσουν το πολυεπίπεδο και πολυδιάστατο χαρακτήρα της εποχής μας. Με τη σειρά των έργων με τίτλο Εντολές πολλαπλασιάζονται τα θεματικά στοιχεία που χρησιμοποιούνται στα οποία έχουμε και αντικείμενα χημικών εργαστηρίων στη σειρά αυτή του 1978. Περισ­σότερο πολλαπλασιάζονται τα κάθε κατηγορίες θεματικά στοιχεία από το 1980, ενώ επαναλαμβάνονται και μερικά από τα χαρακτηριστικά που έχουμε και νωρίτερα σε έργα σαν το Ιστορία της Τέχνης του 1976 στο κλίμα της πλαστικοζωγραφικής με τους κυλίνδρους με διάφορες χαρακτηριστικές γραφές. Και σε έργα του 1981 ο Ξενάκης θα περάσει και στην κατεύθυνση της τέχνης των «πινάκων-σχημάτων» με την Πυραμίδα που μπορεί να θεωρηθεί και αναφορά και σε άλλες διατυπώσεις του. Τα χρόνια που ακολουθούν φαίνεται ότι τον προσωπικό αυτό δημιουργό τον απασχολούν ιδιαίτερα τα προβλήματα αντιμετώπισης του χώρου μαζί με τον τονισμό του ρόλου του χρώματος. Αυτά είναι περισσότερο τονισμένα σε έργα της περιόδου 1985-1988, με την ιδιαίτερη έμφαση στο χρώμα τόσο του βάθους όσο και των θεμάτων που εικονίζονται. Με τον ιδιαίτερο τονισμό των καθέτων και διαγωνίων, αλλά και οριζοντίων σχημάτων των έργων και την παράλληλη απόδοση των ζωγραφικών τύπων, μικρογραφικών συνήθως τα έργα του αποκτούν και μια πιο πλούσια εκφραστική φωνή. Σε έργα σαν το Κυκλο­φορία Ο του 1982, το Στοπ του 1984 και το Απαγγελία του 1987 έχουμε μερικές χαρακτηριστικές του προσπάθειες, που διακρίνονται για την έμφαση στην κίνηση, τα καλλιγραφικά στοιχεία και την καθαρά ποιητική φωνή του συνόλου. Με σημεία-κώδικες τύπους και χαρακτηριστικά των αλφαβήτων έχουμε σύνολα που διακρίνονται για την πλούσια εκφραστική φωνή με έργα όπως είναι η σειρά Παρέλαση του 1990.

Από το 1991 έχουμε αναμφίβολα μια διεύρυνση του μορφοπλαστικού ιδιώματος του Ξενάκη και μια τάση όλο και σαφέστερης επιβολής των ποιητικών περισσότερο διατυ­πώσεων. Μάλιστα το 1995 με το Περιβάλλον του Το Βιβλίο της Ζωής που παρουσιά­στηκε σε έκθεση του στην Αθήνα έχουμε μια από τις πιο χαρακτηριστικές προσπάθει­ες του. Εδώ με την διαμερισματικοποίηση της ζωγραφικής επιφάνειας και την παράλ­ληλη αναφορά ακόμη και του ίδιου του ονόματος του με γράμματα σε διάφορα αλφά­βητα, από τα αιγυπτιακά ιερογλυφικά στα αρχαία ελληνικά και τα αραβικά, τη σφηνο­ειδή γραφή και τα ιαπωνικά, όπως και τμήματα με μόνο θέματα της τέχνης σημείων, όπως και άλλα με τα σήματα οδικής κυκλοφορίας επιβάλλεται ένα σύνολο με κάθε είδους εκφραστικές προεκτάσεις. Ίσως πιο χαρακτηριστικά διαπιστώνει κανείς τον χαρακτήρα και τον πλούτο της μορφοπλαστικής φαντασίας του προικισμένου αυτού δημιουργού σε έργα του από τα τελευταία χρόνια. Όπως είναι το Χόκους-Πόκους του 1999 στο οποίο όχι μόνο συναιρούνται όλες οι παλαιότερες αναζητήσεις του αλλά συν­δυάζονται πάλι με την διαμερισματικοποίηση της επιφάνειας σε ένα θαυμάσιο σύνολο. Με τμήματα μικρότερα και μεγαλύτερα σε κάθετη διάταξη έχουμε τα αιγυπτιακά ιερο­γλυφικά σε μικρογραφική απόδοση και στο επόμενο τμήμα τα σήματα οδικής κυκλοφο­ρίας, αυτό που ακολουθεί με την έμφαση στα σχεδιαστικά αποσπασματικά δοσμένα θέματα και σε άλλα που ακολουθούν σε μνημειακή ή μικρογραφική απόδοση, τονισμένα χρώματα ή μόνο σχέδια χαρακτηριστικές αναφορές σε παλαιότερες εργασίες του. Στην ίδια κατεύθυνση και στο ίδιο ουσιαστικά κλίμα κινείται και το έργο του GEO πάλι του 1999, όπου και πάλι με την έμφαση στο σχέδιο και άλλοτε το χρώμα έχουμε μια αναφορά σε αναζητήσεις του όλων των περιόδων της καλλιτεχνικής του δημιουργίας. Μάλιστα στην περίπτωση αυτή κάθε ένα από τα κάθετα τμήματα περιορίζεται σε ένα ή λίγα θέματα που με την έμφαση στο σχέδιο και το χρώμα αποκτούν εξαιρετικά πλού­σιες εκφραστικές προεκτάσεις. Και μια συγκεφαλαίωση όλων των διατυπώσεων του Ξενάκη έχουμε με το έργο του Βιβλιοθήκη-Πέντε βιβλία-αντικείμενα του 1999-2001, σύνολο που διακρίνεται περισσότερα από οτιδήποτε άλλο για την πλούσια και καθαρά ποιητική φωνή του. Με τύπους στοιχεία και θέματα σε μικρογραφική απόδοση τα βιβλία της βιβλιοθήκης του Ξενάκη μας μεταφέρουν με εξαιρετικό πειστικό τρόπο την ποιητική φωνή της καλλιτεχνικής δημιουργίας του Ξενάκη. Με τα κάθε κατηγορίας αλφάβητα και τα έργα πάντα κώδικες επικοινωνίας ο δημιουργός επιχειρεί και κατορ­θώνει να δώσει γέφυρες συναντήσεων ανθρώπου με άνθρωπο, καθώς και του παρό­ντος με το παρελθόν και το μέλλον.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι με τον Κωνσταντίνο Ξενάκη, δημιουργό ποιητή και επι­στήμονα έχουμε μια από τις πιο χαρακτηριστικές φυσιογνωμίες της σύγχρονης τέχνης. Παλαιότερα ο Πιερ Ρεστανύ είχε τονίσει ότι ο Ξενάκης επιχειρεί με τα έργα του να συν­δυάσει το αισθάνεσθαι και το νοείν κάτι που έχει σαν συνέπεια τον περιορισμό της από­στασης του καλλιτέχνη από τον θεατή. Και με τα σημεία σύμβολα επιδιώκει πάντα να φτάσει σε ένα κώδικα του δρόμου, δηλαδή την δυνατότητα συνάντησης όχι μόνο έργου τέχνης και θεατή, αλλά και ανθρώπου με τον άλλον άνθρωπο και τον κόσμο. Με την χρησιμοποίηση αλφαβήτων διαφόρων πολιτισμών όπως και των σημάτων συμβόλων του κόσμου μας, ενδιαφέρεται να φτάσει και σε μια γλώσσα κατανοητή από όλους. Και φυσικά έχει δίκιο ο Ιάπωνας συνάδελφος ιστορικός της τέχνης Μακότο Οάκα όταν παρατηρεί ότι ο Ξενάκης αποβλέπει να δημιουργήσει μια γλώσσα. «Γιατί διαθέτει το λεξιλόγιο, τα σήματα, την σύνταξη και την γραμματική της και οι διαλεκτοί της καλύ­πτουν μεγάλες γεωγραφικές εκτάσεις, που καθεμιά έχει και την ιστορία της.» Και με τον Κώδικα του Δρόμου έργα που παρουσιάζονται στη Ρόδο μας δίνει την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε την πορεία του, με την πολλαπλότητα και την τόλμη των αναζη­τήσεων του, τον χαρακτήρα και τον πλούτο της μορφοπλαστικής του φαντασίας, την ποιότητα και την ποιητική φωνή των διατυπώσεων του.

ΧΡΥΣΑΝΘΟΣ Α. ΧΡΗΣΤΟΥ
Ομότιμος καθηγητής της Ιστορίας της Τέχνης-Ακαδημαϊκός.

Ο Κωνσταντίνος Ξενάκης και «Η ηδονή  των συμβόλων»

      Το  πρωτότυπο έργο και η προσωπικότητα  του Κωνσταντίνου Ξενάκη, Έλληνα γεννημένου στην Αίγυπτο κι εγκατεστημένου στο  Παρίσι εδώ και σαράντα περίπου  χρόνια, ο οποίος έχει παρουσιάσει  τη δουλειά του σε δεκάδες ατομικές και πολλαπλάσιες ομαδικές εκθέσεις ανά τον κόσμο, είναι πια γνωστό και στην Ελλάδα όπου εξέθεσε επανειλημμένα κατά το παρελθόν. Αυτόν τον καιρό του αφιερώνεται μια έκθεση (Γκαλερί Κρεωνίδη, Αθήνα), όπου επιχειρείται μία διαχρονική αντιμετώπιση των δημιουργικών του εκδηλώσεων από το 1970 ως σήμερα.

      Η δεκαετία του ’70 υπήρξε καθοριστική  για τη μετέπειτα πορεία  του  Κωνσταντίνου Ξενάκη: τότε περίπου  αποκρυσταλλώθηκαν μια σειρά  από έρευνες που στόχευαν στη διερεύνηση του « σημείου », σαν οπτικού στοιχείου θεμελιώδους σημασίας για την επικοινωνιακή δράση.

      Ήδη από τα 1966-67, ο καλλιτέχνης είχε προτείνει « κινητικές κατασκευές » και περιβάλλοντα χρησιμοποιώντας  « τυχαίες » στοιχειώδεις μορφές και αντικείμενα (objets trouvés) κι εγκαθιδρύοντας ένα πρώτο « οπτικό αλφάβητο » το οποίο, μέσα από το παίξιμο των φώτων και των μαγνητικών έλξεων, δημιουργούσε την αίσθηση μιας πρωτόφαντης τεχνολογικής φύσης που εγκαλούσε το κοινό σε ενεργό συμμετοχή.

        H αισθητική -όσο και ιδεολογική- πρόταση που εμπεριείχαν όλοι  αυτοί οι πειραματισμοί γίνεται περισσότερο εμφανής στα « περιβάλλοντα-δράσεις » ή επεμβάσεις στο δρόμο, των χρόνων ’69-’70 (π.χ. Χώρος περισυλλογής, 1969, Σουηδία˙ Περιβάλλον με κώνους-σημεία, Κοπεγχάγη, 1970˙ Οργάνωση χώρου με σηματοδότες, Μουσείο του Malmö, Σουηδία, 1970˙ Επέμβαση στο δρόμο, Βερολίνο, 1971): τα έργα αποτελούν ουσιαστικά « κατασκευές, μέσα στις οποίες το κοινό να μπορεί να ενσωματώσει τους δικούς του οπτικούς κώδικες » (Ξενάκης), συνιστούν μια πρόκληση μ’άλλα λόγια στην κινητοποίηση της δημιουργικής φαντασίας των θεατών καθώς και, ταυτόχρονα, πρόταση μιας άλλης διάστασης της καθημερινότητας προς τη μεριά της αναίρεσης των καθιερωμένων κωδίκων και της παρέκκλισης από τις προσταγές των θεσμοποιημένων συστημάτων επικοινωνίας.

      Από το 1970 κι έπειτα, τα στοιχειώδη αντικείμενα και σύμβολα αντικαθίστανται βαθμιαία από ένα ολόκληρο ρεπερτόριο σημείων και συμβόλων που δεν εκφράζονται πλέον στο χώρο, αλλά στην επίπεδη επιφάνεια του πίνακα: Σημεία του κώδικα οδικής κυκλοφορίας, γεωλογικοί ή ουράνιοι χάρτες, χημικά ή μαθηματικά σύμβολα, ιατρικοί και φαρμακευτικοί κώδικες, αρχιτεκτονικές σχηματοποιήσεις κ.λ.π. …, απεικονίζονται με εξαιρετική προσοχή, συστηματικά, δημιουργώντας σειρές και συνέχεις, χειμαρρώδεις επαναλήψεις ή συγκεκομμένες (εικαστικές) φράσεις… Ένα είδος μεταγλωσσικού ιδιώματος σχηματίζεται, βασισμένο κυρίως στην « τεχνολογική γλώσσα με το αλφάβητό της, τις αποχρώσεις της, τους κυματισμούς της », που έχει μ’άλλα λόγια τις ρίζες του στον αιώνα που ζούμε ( ‘αιώνα της σύγχυσης, της παρακμής, του Λαβυρίνθου ‘, όπως λέει ο Κ.Ξ.) και στο χώρο των σημερινών μεγαλουπόλεων, της τεχνολογικής φύσης, του προγραμματισμού, του θορύβου, της κίνησης. Μα όχι μόνο: τα σημεία αυτά συνυπάρχουν και κυκλοφορούν παράλληλα με άλλα, του πολιτισμικού παρελθόντος της ανθρωπότητας (Αίγυπτος, Ελλάδα, Ανατολή, Δύση…) και ενός άλλου πολυεθνικού και πολυδιάστατου παρόντος (« Η συνείδησή μου είναι χτισμένη στην πολυφωνία », λέει ο ίδιος, αναφερόμενος στις καταβολές του), σε μια τάση κατάργησης όλων των φραγμών, των απαγορεύσεων ή τάξεων, περιφρονώντας τις « λογικές αντιθέσεις », ανακατεύοντας όλες τις γλώσσες και τα σημεία (βλ. το έργο « Δημιουργία μιας εφημερίδας », 1971, Zagreb), παραπλανώντας στην κυριολεξία τα σύμβολα και σπέρνοντας ένα είδος ψυχρής, ατάραχης τρομοκρατίας στα πεδία των απόλυτων συστημάτων επικοινωνίας. Αποτέλεσμα μια πλείουσα γλώσσα, που ανοίγεται σε πολλαπλές θεωρήσεις κι ερμηνείες, ένα πραγματικό έργο απόλαυσης θα λέγαμε,  αποτολμώντας μια παράφραση στον R. Barthes, Le texte de plaisir, μια και « (έργο) απόλαυσης δεν είναι αναγκαστικά εκείνο που αναφέρεται σε απολαύσεις, όπως (έργο) ηδονής δεν είναι ποτέ εκείνο που διηγείται μιαν ηδονή », όπ.π.).

Έργο τέχνης, βέβαια. Γιατί, αν μιλάμε για σημεία, σύμβολα, κώδικες, γλώσσες κι ιδιώματα. Αν αναφερόμαστε σε αναγνωσιμότητα ή σύγχυση, παρέκκλιση των συμβολικών συστημάτων. Κι αν όλα αυτά είναι πράγματι σημαντικά στο έργο του Κωνσταντίνου Ξενάκη, δεν πρέπει να χάνουμε απ’το νου ότι κάθε σημείο (signe) είναι πρώτα απ’όλα ένα πλαστικό συμβάν πάνω σε μιαν επίπεδη επιφάνεια, με το ειδικό μέγεθος και βάρος του –ανάλογα με τη θέση του στον πίνακα, το χρώμα του, τη σχέση του με τα άλλα χρώματα, σημεία ή σειρές σημείων, γραμμές, σχήματα, επιφάνειες. Με τον ιδιαίτερο ρυθμό ή την έντασή του επίσης –άλλοτε πιο έντονο, καθαρό, άλλοτε πιο σβησμένο και αδιόρατο, όπως και στη μουσική. Είναι δε η δημιουργική σύνθεση όλων αυτών των πολυδύναμων και πολυσήμαντων ζωντανών σημείων η οποία οδηγεί στην υπέρβαση του αρχικού τους προορισμού (ν’απευθύνονται στη νόηση, στο λογικό), και τα καταξιώνει σαν στοιχεία έξαρσης του προσωπικού οράματος του καλλιτέχνη καθώς και, συνάμα, της φαντασιακής εγρήγορσης του θεατή.

Οι  υπαρξιακές « γραφές » του Κωνσταντίνου Ξενάκη μεταφέρουν τους παλμούς, τις  εσωτερικές εντάσεις ή τους κραδασμούς που διατρέχουν και τη ζωή των ανθρώπων. Μια ευτυχής « αισθητική Βαβέλ » αποκαλύπτεται. Το έργο γίνεται ον.

Βάσα Καρκαγιάννη-Καραμπελιά , Παρίσι.